Για τη γενιά μου, που ενηλικιώθηκε στην άχαρη δεκαετία του ’80, το 1989 ήταν το πρώτο μεγάλο τράνταγμα παγκόσμιας ιστορίας. Βλέποντας ξανά τις εικόνες από το τείχος του Βερολίνου, ανέσυρα το γράμμα του Βένελιν Γκάνεφ από το 1991. Γνώρισα τον Βένελιν εκείνη τη χρονιά σε διεθνές συνέδριο. Συνομήλικός μου ακτιβιστής από τη Βουλγαρία, φοιτητής από τους χιλιάδες που ψήφισαν με τα πόδια, φεύγοντας να σπουδάσουν στη Δύση, με τις υποτροφίες δυτικών ιδρυμάτων και οργανισμών (είναι σήμερα αναπληρωτής καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Miami University). Στις συζητήσεις μας τότε ανακάλυψα με έκπληξη ότι ο Βένελιν γνώριζε άριστα τους ήρωές μου, τον Πόππερ, τον Ράσελ, τον Μπερλίν, τον Μιλλ και τον Τοκβίλ. Καθώς προερχόταν από οικογένεια αντιφρονούντων, οι γνώσεις του στα απαγορευμένα αναγνώσματα μου προξένησαν απορία. Ομως, χάρη σε μια αθώα πράξη εξαπάτησης του κομμουνιστικού καθεστώτος, ο Βένελιν είχε αποκτήσει προνομιακή πρόσβαση στο απαγορευμένο τμήμα της βιβλιοθήκης της Σόφιας που προοριζόταν αποκλειστικά για τη νομενκλατούρα. Εμφανίστηκε μια μέρα μπροστά στον φρουρό ζητώντας να περάσει. Στην ερώτηση αν διαθέτει άδεια πρόσβασης ο Βένελιν απάντησε «φυσικά!» με τη σιγουριά ανθρώπου που δεν έχει καιρό για χάσιμο. Εχοντας επιτελέσει τυπικά το καθήκον του ο φρουρός δεν τον ξαναρώτησε ποτέ. Και ο Βένελιν πέρασε τις επόμενες εβδομάδες στα άδυτα της βιβλιοθήκης, δοκιμάζοντας τους απαγορευμένους καρπούς της δυτικής σκέψης.
Εγραφε ο Βένελιν: «Υπάρχει ένα πράγμα για το οποίο θα ήθελα να σου γράψω: η αποσύνθεση της Σοβιετικής Ενωσης. (…) Εζησα ολόκληρη τη ζωή μου κάτω από τη σκιά της σοβιετικής αρκούδας – και τώρα η αρκούδα έφυγε. Για χρόνια με υποχρέωναν να βλέπω τη ρώσικη επανάσταση ώς το μεγαλύτερο γεγονός της ιστορίας – και τώρα η επανάσταση τέλειωσε μια για πάντα. Εκατομμύρια άνθρωποι έμαθαν να ζουν φυλακισμένοι από το φόβο του Μεγάλου Αδελφού – και ο φόβος αυτός γινόταν ακόμα πιο βασανιστικός, διότι αφορούσε όχι μόνο τη δική μας κατάσταση αλλά ολόκληρο τον δημοκρατικό πολιτισμό. Στα μάτια μας η Δύση έμοιαζε τόσο εύθραυστη, τόσο τρωτή! Νομίζαμε πως τίποτε δεν θα σταματούσε τον κομμουνιστικό Λεβιάθαν – και τώρα ο Λεβιάθαν εξαφανίστηκε! Ολα τα σεβάσμια σύμβολα, τελετουργίες, ονόματα – τα πάντα έχασαν την αγιότητά τους και πετάχτηκαν στο παρελθόν».
«Φτάνουμε τώρα στη σημαντική ερώτηση: Ποια συμπεράσματα μπορούμε να αντλήσουμε από αυτά τα μεγαλειώδη γεγονότα; Νομίζω ότι το σοβιετικό δράμα θα έπρεπε να παράσχει ένα ισχυρό αντικίνητρο για όλους τους πολιτικούς, φιλοσόφους και “κοινωνικούς μηχανικούς”, που αναζητούν ριζοσπαστικούς τρόπους για να κάνουν όλη την ανθρωπότητα ευτυχισμένη. Ελπίζω ότι ο πολιτικός μεσσιανισμός εξοφλήθηκε μια για πάντα και ότι η ανθρωπότητα θα αντιμετωπίσει επιτέλους σοβαρά και υπεύθυνα το πρόβλημα των ορίων της. Των ορίων της λογικής, στην εγκαθίδρυση ξεκάθαρων και λογικά ακατανίκητων σχημάτων που παρέχουν ιδανικές τελικές λύσεις. Των ορίων της πολιτικής δράσης, που συχνά ξεκινά από υποσχέσεις “κοινού καλού” για να καταλήξει να τρομοκρατεί την κοινωνία αντί να θεραπεύει τα προβλήματά της. Των ορίων της εξουσίας, που μπορεί να αγγίξει ανεπανάληπτα επίπεδα γραφειοκρατικού συγκεντρωτισμού, αλλά θα είναι πάντα σε ασυμφωνία με τις προσδοκίες και φιλοδοξίες των ελεύθερων ανθρώπων. Και τέλος των ορίων της ανθρώπινης ψυχής, του ανθρώπινου πνεύματος: οι άνθρωποι δεν μπορούν απλώς να αγαπούν, πρέπει και να μισούν. Χέρι χέρι με τον αλτρουισμό και την αυτοθυσία πορεύεται και η αποφασιστικότητα να σκοτώσεις. Οποτε η σταυροφορία για την εγκαθίδρυση “επίγειων παραδείσων” αρχίζει, η -καθόλου παραδείσια- επιθυμία για εκδίκηση παραμονεύει από πίσω».
«Αυτή είναι μία από τις πιθανές ερμηνείες της φοβερής μπολσεβίκικης κληρονομιάς. Οι άνθρωποι του Λένιν ήταν θυελλώδεις, υπερήφανοι και αλαζόνες. Μόλις νόμισαν ότι διάβασαν τα περίεργα σημάδια της ιστορίας, δεν υπήρχε πια -έτσι φαινόταν τότε- τίποτε να τους σταματήσει. Πιστεύω ότι στο τέλος της μπολσεβίκικης επανάστασης θα πρέπει να προσπαθήσουμε να κάνουμε τους εαυτούς μας μετριόφρονες, σεμνούς και συγκρατημένους. Και ελπίζω η επίγνωση των ορίων μας να μας καταστήσει επίσης κοινωνούς της κρυμμένης ομορφιάς που ενυπάρχει στην ανθρώπινη συνύπαρξη. Εδώ στις ΗΠΑ, η κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης ερμηνεύεται σαν απόδειξη της αναπόφευκτης επικράτησης της δημοκρατίας. Νομίζω ότι αυτός είναι ακριβώς ο πιο λάθος τρόπος για να ερμηνεύσουμε το γεγονός. Δεν υπάρχει καμία “επιστημονική λογική” που να έχει “προκαθορίσει” τη μετάβαση από τη δικτατορία στη δημοκρατία. Δεν υπάρχει κανένας “νόμος επικράτησης της δημοκρατίας” για να υποκαταστήσει το μαρξιστικό “νόμο επικράτησης του κομμουνισμού”. Η δημοκρατία δεν είναι το τέλος της ιστορίας και η αποτυχία της ρώσικης επανάστασης δεν “αποδεικνύει” τίποτα. Μας δίνει απλώς την ευκαιρία να προεκτείνουμε τον διαλογισμό μας για την ανθρώπινη φύση και την πολιτική ένα βήμα πιο πέρα. Μια ευκαιρία που, φοβάμαι, πολλοί άνθρωποι θα χάσουν».
Δύο δεκαετίες αργότερα, η αναζήτηση συνεχίζεται…
*Ο κ. Γ. Παγουλάτος διδάσκει στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών και στο Κολέγιο της Ευρώπης.
http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_columns_1_15/11/2009_337403