Η ζωή σπανίως μιμείται την τέχνη. Συνήθως μιμείται την κακή τηλεόραση. Στους δέκτες μας η όζουσα σκανδαλολογία των ημερών διασταυρώνεται με τη χειρότερη ίσως διεθνή χρηματοοικονομική κρίση των τελευταίων δεκαετιών. Ο Γκόρντον Γκέκο συναντά τη ζούγκλα.
Οι κρίσεις προϋποθέτουν συνήθως σωρευτική αποτυχία προσώπων και θεσμών. Για τους πρωταγωνιστές ισχύει συχνά η διατύπωση του Γούντι Aλεν: «Η έλλειψη παιδείας τους αναπληρώνεται με το παραπάνω από την οξύτατα αναπτυγμένη ηθική τους χρεοκοπία». Oταν ο αμοραλισμός και η απληστία μιας κρίσιμης μάζας δρώντων συναντάται με διάτρητες ή ανύπαρκτες θεσμικές εγγυήσεις, τότε ενδέχεται να συμβεί αυτό που οι Aγγλοσάξονες παραστατικά συνοψίζουν ως μια εικόνα κατακλυσμιαίας πρόσκρουσης αστικών λυμάτων στους ανεμιστήρες.
Τα πρόσωπα είναι το πρώτο και οι θεσμοί το δεύτερο επίπεδο ανάλυσης. Υπάρχει και ένα τρίτο. «Βιώνουμε τα αποτελέσματα βαθύτερων συστημικών ανισορροπιών», θα σημείωναν ελαφρώς ακατάληπτα οι κοινωνιολόγοι. Αυτή τη φορά έχουν δίκιο. Γιατί;
Oπως ξέρουμε, ο σύγχρονος «σπονδυλωτός» άνθρωπος λειτουργεί ανταποκρινόμενος στις αξιώσεις που εγείρουν διαφορετικά πλαίσια λειτουργίας (εργασία, οικογένεια, προσωπικός περίγυρος, δημόσια ζωή κ.λπ.). Διαισθητικά γνωρίζουμε ότι το ιδεώδες μιας καλής ζωής πραγματώνεται ως μια ισορροπημένη σύνθεση των διαφορετικών αυτών σφαιρών λειτουργίας: της επαγγελματικής επιτυχίας και των υλικών ανέσεων και της αισθητικής απόλαυσης και του έρωτα και της συντροφικότητας και της πνευματικότητας και της συλλογικής προσφοράς. Ο ευτυχής άνθρωπος χαρακτηρίζεται από πολυμέρεια.
Αντίστοιχα, η συλλογική ζωή μιας ακμάζουσας πλουραλιστικής κοινωνίας πραγματώνεται σε διακριτά μεταξύ τους πεδία. Ας τα ονομάσουμε «υποσυστήματα» – για να μας κατανοήσουν και οι κοινωνιολόγοι. Το κάθε υποσύστημα (δημοκρατική πολιτική – οικονομία της αγοράς – κοινωνική αλληλεγγύη – παιδεία και πολιτισμός) έχει τις δικές του διακριτές αξίες και κώδικες συμπεριφοράς. Η σχετική αυτονομία του κάθε υποσυστήματος και η αμοιβαία μεταξύ τους ισορροπία συντηρούν μια ρωμαλέα, δυναμική κοινωνία. Μια κοινωνία στην οποία οι αγορές παράγουν πλούτο και υλική ευημερία, η πολιτική ιδέες και αντικρουόμενες προτάσεις διακυβέρνησης, οι πολιτιστικοί φορείς αισθητικά πρότυπα και πολιτισμό, οι κοινωνικές οργανώσεις συνοχή και αλληλεγγύη. Αυτή είναι η δομή μιας υγιούς, ακμάζουσας πλουραλιστικής κοινωνίας.
Τα πράγματα χαλάνε όταν το ένα υποσύστημα αρχίζει να διογκώνεται επιθετικά, αποικιοποιώντας το άλλο. Oταν δηλαδή οι πολιτικοί μπαίνουν στον πολιτισμό για να κάνουν πολιτική και όχι πολιτισμό, τα μέσα επικοινωνίας ασκούν πολιτική προκειμένου να κάνουν μπίζνες, με κυβερνήσεις που δείχνουν να ενδιαφέρονται περισσότερο για την επικοινωνία παρά για τη διακυβέρνηση του κράτους, με κρατικούς υπαλλήλους που γνωρίζουν ότι η ατομική ανέλιξη περνάει από την κομματική εξυπηρέτηση, που μαζί με την πελατειακή προστασία υποκαθιστά την κοινωνική αλληλεγγύη. (Και με τα εκπαιδευτικά μας ιδρύματα να πνίγονται από την υπερχειλίζουσα πολιτικοποίηση.) Oταν τόσες στρεβλώσεις και ανισορροπίες σωρεύονται στο σύστημα, τότε η κρίση ενός υποσυστήματος εύκολα συμπαρασύρει και τα υπόλοιπα.
Και η πέραν του Ατλαντικού χρηματοοικονομική κρίση; Εκεί η συστημική ανισορροπία δεν αφορά τη μεγιστοποίηση πολιτικού ελέγχου, αλλά ακριβώς το αντίθετο: περιθωριοποίηση και απουσία της πολιτικής – με ένα Federal Reserve διακριτικά παραιτημένο από τα καθήκοντα της χρηματοπιστωτικής εποπτείας και μια κυβέρνηση προσηλωμένη στο laissez faire. Αφήνοντας τις αγορές ανεξέλεγκτες σε αυτό που ο Ρόμπερτ Ράιχ, άλλοτε υπουργός της κυβέρνησης Κλίντον, ονομάζει υπερκαπιταλισμό (supercapitalism). Η ανισορροπία εδώ πηγάζει από το εσωτερικό του οικονομικού υποσυστήματος. Η υπερδιόγκωση της χρηματοοικονομικής κερδοσκοπίας (εύκολο χρήμα, φρενήρεις χρηματοδοτήσεις χωρίς εξασφαλίσεις, λογιστικές αλχημείες πέραν κάθε οικονομικής λογικής) εκτοπίζει τον δημιουργικό καπιταλισμό της πραγματικής επιχειρηματικότητας, της προστιθέμενης αξίας, της παραγωγικής επένδυσης και εύλογης κερδοφορίας, των υγιών θεμελιωδών μεγεθών.
Είδαμε λοιπόν, σε δύο τόσο διαφορετικά μέτωπα, τι επιπτώσεις παράγουν οι συστημικές ανισορροπίες. Το ουράνιο τόξο σε αντίστοιχες καταιγίδες είναι μια κατά Σουμπέτερ «δημιουργική καταστροφή». Η ιστορική εμπειρία οικονομικών κρίσεων άφησε πίσω της διεθνώς ένα οπλοστάσιο ρυθμίσεων – πολιτικές κρίσεις επέσπευσαν θεσμικές τομές θωράκισης της διαφάνειας και αποτροπής της διαφθοράς. Τα ίχνη της καταστροφής διακρίνονται ήδη, μένει να δούμε και τη δημιουργική υπέρβασή της.
* Ο κ. Γ. Παγουλάτος είναι αναπληρωτής καθηγητής στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών ([email protected])
http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_columns_2_27/01/2008_257082