Ο πολυμήχανος Οδυσσέας το σκέφτηκε ρεαλιστικά. Τόσοι μήνες στη θάλασσα είχαν εξασθενίσει τις ηθικές του αντιστάσεις. Αντί να το ρίξει στην προσευχή ζητώντας από τους θεούς να τον οπλίσουν με την αρετή της αυτοσυγκράτησης, έκανε κάτι πρακτικότερο: δέθηκε στο κατάρτι. Ετσι, όταν οι σαγηνευτικές Σειρήνες άρχισαν το τραγούδι, δεν θα μπορούσε να υποκύψει στα θέλγητρά τους ακόμα κι αν το ήθελε.
Οι συνταγματικοί κανόνες δεν προστατεύουν μόνο τους πολίτες από την αυθαιρεσία των κυβερνώντων. Προστατεύουν και τους κυβερνώντες από τον πειρασμό κατάχρησης της εξουσίας που διαθέτουν. Οι κανόνες είναι το κατάρτι στο οποίο δένεται η δημοκρατία ακριβώς διότι –ορθά– δεν εμπιστεύεται ούτε την αρετή ούτε τη βούληση των πολιτικών.
Γι’ αυτό τον λόγο, η αναζήτηση των «έντιμων» και «ηθικών» πολιτικών που θα διασώσουν τη δημοκρατία άμα τη εμφανίσει, είναι μεν μια επιβεβλημένη αντίδραση στις πρόσφατες αποκαλύψεις πολιτικής διαφθοράς, αλλά και ολίγον αποπροσανατολιστική. Γιατί; Διότι εστιάζει στα πρόσωπα αλλά ξεχνά τους κανόνες που διαμορφώνουν το πλαίσιο λειτουργίας. Επικεντρώνεται σε ανεξιχνίαστες ατομικές αρετές και προθέσεις, παραβλέποντας τα ορθολογικά κίνητρα που υποκινούν τις συμπεριφορές που παράγουν δημόσια αποτελέσματα.
Είναι γνωστοί οι μηχανισμοί εκείνοι που τιθασεύουν την εγγενή ροπή των κυβερνώντων να μεγιστοποιήσουν την εξουσία τους. Γι’ αυτό θεσπίστηκε το ΑΣΕΠ – για να μην λαφυραγωγούνται οι διορισμοί στο Δημόσιο. Γι’ αυτό ανεξαρτητοποιήθηκε η Τράπεζα της Ελλάδος – για να μην μπορεί ο υπουργός να υπαγορεύει προνομιακά επιτόκια για την τάδε ή δείνα κατηγορία. Γι’ αυτό παραχωρήθηκε αυτονομία στις διοικήσεις των ΔΕΚΟ – για να μπορούν να λένε όχι στον πολιτικό προϊστάμενο. Και για τούτο θεσμοθετήθηκαν οι ανεξάρτητες αρχές, που δεν φαίνεται να πολυαγαπά αυτή η κυβέρνηση.
Αν ο υπουργός Οικονομίας χρειάζεται δίπλα του μια ανεξάρτητη αρχή για την καταπολέμηση του μαύρου χρήματος είναι ακριβώς για να μην πλαγιοκοπείται από σκοτεινά ιδιωτικά συμφέροντα κατά την άσκηση του κυβερνητικού έργου. Αν το υπουργείο Εσωτερικών χρειάζεται απέναντί του έναν ισχυρό Συνήγορο του Πολίτη είναι ακριβώς για να εγγυάται την εξωτερική λογοδοσία που οδηγεί σε καλύτερη δημόσια διοίκηση. Το υπουργείο Δικαιοσύνης θα έπρεπε να στέργει τις θεσμικές εγγυήσεις αυτοδιοίκητου των δικαστηρίων, που βοηθούν την καλύτερη λειτουργία της Δικαιοσύνης. Διότι η διάχυση της εξουσίας, τα θεσμικά αντίβαρα, παράγουν καλύτερη διακυβέρνηση.
H εύκολη φυγή από το πρόβλημα είναι να αναζητούμε διαρκώς τους ηθικούς και τους έντιμους. Η μονιμότερη λύση είναι να σχεδιάσουμε θεσμούς παντός καιρού, που να θωρακίζουν την εξουσία απέναντι στις εγγενείς πολιτικές και ανθρώπινες αδυναμίες της. Θεσμούς που να μεταβάλουν τα κίνητρα των κυβερνώντων, εξαλείφοντας ορισμένες δυνατότητες από το μενού των επιλογών τους ή αυξάνοντας το κόστος της ιδιοτελούς συμπεριφοράς. Αντί να περιμένουμε από τον καπετάνιο να είναι ενάρετος, ας του περιορίσουμε από πριν τα περιθώρια παρέκβασης.
Οι πρόσφατες αποκαλύψεις, που εγκατάστησαν τη Siemens στο καθημερινό πολιτικό μας λεξιλόγιο, ανέδειξαν μια πολύ συγκεκριμένη εκδοχή διαφθοράς. Ομως διαφθορά στην πολιτική είναι το μέτρο της απόκλισης των δημόσιων πράξεων από το δημόσιο συμφέρον χάριν του στενού ατομικού ή κομματικού συμφέροντος. Είναι άραγε χειρότερη η αποδοχή μιας «χορηγίας» από την έγκριση ενός δαπανηρού και άχρηστου έργου, προκειμένου να ικανοποιηθεί μια στενή εκλογική πελατεία; Χειρότερη από τις φαυλοκρατικές προσλήψεις και προαγωγές προσωπικών και κομματικών φίλων, εις βάρος αξιότερων υποψηφίων; Και γιατί πρέπει να αποδεχθούμε μοιρολατρικά ότι ο υπουργός-βουλευτής θα κυβερνά εσαεί κατευθύνοντας (δηλαδή: ιδιοποιούμενος) δημόσιους πόρους (συμβάσεις, έργα, νομοθετήματα, διορισμούς, χρηματοδοτήσεις) με κυρίαρχη επιδίωξη να «δέσει» την επανεκλογή του;
Γιατί ξέρουμε βέβαια πως η καλύτερη εξυπηρέτηση του δημόσιου συμφέροντος δεν εγγυάται από μόνη της την πολιτική μακροημέρευση. Συχνά συμβαίνει το αντίθετο. Υπουργοί που εργάζονται σκληρά, επιλύουν προβλήματα, αναλαμβάνουν κόστος, συγκρούονται με συμφέροντα, δυσαρεστούν, δυσφημούνται, δημιουργούν «αρνητική εικόνα», μένουν εκτός Βουλής. Αλλοι που αφιερώνονται ολόψυχα στις δημόσιες σχέσεις, ικανοποιούν τους πάντες και καλλωπίζουν τη δημόσια εικόνα τους, ανταμείβονται με υψηλές δημοτικότητες και καλπάζουν προς την επιτυχία.
Είναι πλέον φανερό ότι οι διαχρονικές αιτίες πάσης πολιτικής αναποτελεσματικότητας και διαφθοράς είναι δομικές. Εχουν να κάνουν: α) με το οικονομικό κόστος της εκλογής, για κόμμα και υποψηφίους, β) με την υποταγή της διακυβέρνησης στις σκοπιμότητες της επανεκλογής, γ) με την έλλειψη επαρκών εγγυήσεων αξιολόγησης, ελέγχου και λογοδοσίας.
Ισως ήρθε ο καιρός να εξετάσουμε λύσεις καινοφανείς για τα έως τώρα δεδομένα της μεταπολίτευσης. Θεσμοθέτηση εξωκοινοβουλευτικών υπουργών: οδηγεί σε καλύτερη διακυβέρνηση, μειωμένες πολιτικές εξαρτήσεις, και ταυτόχρονα ουσιαστικό Κοινοβούλιο με γνώμη και κύρος, θεσμό ελέγχοντα και όχι χειροκροτητή της εκτελεστικής εξουσίας. Συστηματική αξιολόγηση της κυβερνητικής αποτελεσματικότητας βάσει συγκεκριμένων δεικτών. Ανεξάρτητη εθνική στατιστική υπηρεσία, ώστε οι αριθμοί να έχουν διακομματική συνέχεια, διεθνή συγκρισιμότητα και να μην αμφισβητούνται. Και τέλος, όπως έχει προταθεί, γερμανικό εκλογικό σύστημα, που περιορίζει αντικειμενικά τις δαπάνες και το ρουσφέτι: μικρές μονοεδρικές περιφέρειες, εκτεταμένη λίστα επικρατείας.
Καλή και επίκαιρη η αναζήτηση καπετάνιων, ιδίως το καλοκαίρι. Επειδή όμως οι πολιτικές θάλασσες είναι γεμάτες Σειρήνες, ας έχουμε στον νου μας και το κατάρτι…
* Ο κ. Γ. Παγουλάτος είναι αναπληρωτής καθηγητής στο τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Οικονομικών Σπουδών του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών, [email protected]
http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_columns_2_03/08/2008_280002