H διεθνής κρίση μάς βρίσκει στο μεταίχμιο δύο «γενεών» προβλημάτων. Οι ανεπτυγμένες οικονομίες συζητούν πώς θα βάλουν το κράτος να χαλιναγωγήσει τις αγορές. Δίπλα στο «αόρατο χέρι» της αγοράς εγκαθιστούν την «ορατή γροθιά» του κράτους. Εμείς όμως παλεύουμε ακόμη να φτιάξουμε αυτό το κράτος.
Ο σύγχρονος καπιταλισμός εξελίχθηκε μέσα από δύο μεγάλους, περίπου τριακονταετείς κύκλους. Από τις δεκαετίες ’30 – ’40 μέχρι το ’70: οικοδόμηση του μεταπολεμικού ρυθμιστικού, σταθεροποιητικού, αναδιανεμητικού κράτους. Από το ’80 μέχρι πρόσφατα: αποκρατικοποίηση και απελευθέρωση των αγορών. Δύο κύκλοι εξέλιξης, που παρήγαγαν δύο διαφορετικές γενιές προβλημάτων. Η πρώτη γενιά διεθνώς συνδέεται με τον κύκλο εδραίωσης του κράτους. Και η δεύτερη, με τον κύκλο υποχώρησης του κράτους. Τα προβλήματα πρώτης γενιάς έχουν να κάνουν κυρίως με τον ρόλο του κράτους στην εγχώρια πολιτική οικονομία. Τα προβλήματα της δεύτερης αφορούν τη λειτουργία του κράτους στην παγκοσμιοποίηση.
Οι ανεπτυγμένες δυτικές οικονομίες αντιμετώπισαν τα προβλήματα πρώτης γενιάς το ’70. Το κράτος διογκωνόταν από τα ελλείμματα και τις προσοδοθηρικές πιέσεις που απειλούσαν την οικονομική σταθερότητα. Η νέα οικονομική ορθοδοξία στράφηκε στην πειθαρχία των αγορών για να αντιμετωπίσει την τάση των κυβερνώντων να χρησιμοποιούν δημόσιους πόρους για ίδια συμφέροντα. Οι οικονομίες αποκρατικοποίησαν και απορρύθμισαν. Από το ’80 κι έπειτα, οι δυτικές χώρες άρχισαν να καταργούν εγχώριους και διασυνοριακούς φραγμούς, αφήνοντας τις επιχειρήσεις ελεύθερες να αναπτυχθούν. Αυτό μας έφερε στην εποχή του μικρότερου κράτους, του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού.
Ως ένα βαθμό, το μοντέλο δούλεψε. Οι κυβερνήσεις έγιναν λιγότερο σπάταλες, ελλείμματα και πληθωρισμός περιορίστηκαν. Η πολιτική οικονομία της παγκοσμιοποίησης δημιούργησε νέες ευκαιρίες και πλούτο, συνδέθηκε με τη διεθνοποίηση της πληροφόρησης, τη διεύρυνση των επιλογών. Τότε άρχισαν να αναδύονται τα προβλήματα δεύτερης γενιάς. Μέσα από διασυνοριακές συγχωνεύσεις και εξαγορές, με κορύφωση την τελευταία δεκαετία, γιγαντώθηκαν διεθνώς τεράστιας κλίμακας ιδιωτικά συμφέροντα, που εκτοπίζουν τους ανταγωνιστές και ενίοτε νοθεύουν τον ανταγωνισμό, εις βάρος των καταναλωτών. Η οικονομική ισχύς μεταφράστηκε σε πολιτική ισχύ, σε αιχμαλωσία των δημοσίων αρχών. Πουθενά τα προβλήματα δεύτερης γενιάς δεν απέκτησαν τόσο καταστροφικές διαστάσεις όσο στο αχαλίνωτο αγγλοαμερικανικό χρηματοπιστωτικό σύστημα. Την παραμονή της κρίσης, η Γουόλ Στριτ έβγαζε 40% των συνολικών κερδών της αμερικανικής οικονομίας, παρέχοντας μονοψήφιο μόνο ποσοστό της απασχόλησης.
Πρόβλημα δεύτερης γενιάς είναι πώς θα προστατευθεί το δημόσιο συμφέρον όταν οι αγορές εξαχρειώνονται. Πρόβλημα πρώτης γενιάς είναι πώς θα φτιαχτεί το κράτος που θα εποπτεύει και θα ρυθμίζει τις αγορές. Το πρόβλημα της δεύτερης γενιάς: αποτυχίες της αγοράς. Το πρόβλημα της πρώτης: αποτυχίες του κράτους. (Γι’ αυτό και ορθώς αποκρατικοποιούμε την Ολυμπιακή!) Η ελληνική εκδοχή της κρίσης είναι κυρίως πρόβλημα πρώτης γενιάς. Πηγάζει όχι από πανίσχυρες διεθνοποιημένες αγορές, αλλά από ένα βαθιά αναξιόπιστο κράτος.
Πρόβλημα δεύτερης γενιάς είναι η δημιουργία ιδιωτικών μεγαθηρίων – που επιβάλλει πανίσχυρες ρυθμιστικές αρχές. Στην Ελλάδα όμως τα ολιγοπώλια συνυπάρχουν με δομές προβλημάτων πρώτης γενιάς: τη χαμηλής παραγωγικότητας ψευδο-αυτοαπασχόληση, «τα μυριάδες μαγαζάκια που στήνονται από το άγχος της ανεργίας και επιβιώνουν με εισφοροδιαφυγή» (Κ. Καλλίτσης, «Καθημερινή», 26.4.2009). Εχουμε βέβαια και συνδυασμούς προβλημάτων πρώτης και δεύτερης γενιάς: το μαύρο χρήμα του κυκλώματος κράτους – κρατικών προμηθευτών / εργολάβων, που ξεπλένεται σε φορολογικούς παραδείσους…
Πρόβλημα δεύτερης γενιάς είναι οι ρυθμιστικές αρχές να αλώνονται από τις εποπτευόμενες επιχειρήσεις. Πρόβλημα πρώτης γενιάς είναι οι επιχειρήσεις να εξαρτώνται από παρασιτικούς πολιτικούς παράγοντες.
Πρόβλημα δεύτερης γενιάς είναι όταν η δυνατότητα απασχόλησης εξαρτάται αποκλειστικά από τις δεξιότητες που αναγνωρίζει η αγορά. Πρόβλημα πρώτης γενιάς είναι όταν για να προσληφθείς χρειάζεσαι πολιτικό μέσο. Πρόβλημα δεύτερης γενιάς είναι όταν οι αποταμιεύσεις σου κινδυνεύουν από μια διεθνή χρηματοπιστωτική κρίση. Πρόβλημα πρώτης γενιάς είναι όταν τους πόρους του ασφαλιστικού σου ταμείου διαχειρίζεται ο κυβερνητικός εγκάθετος για το καλό του κόμματος.
Πρόβλημα πρώτης γενιάς είναι να παραμένεις δέσμιος του διλήμματος «περισσότερο ή λιγότερο κράτος», όταν το πρόβλημα αφορά την ποιότητα του κράτους. Τεράστιο στα ελλείμματα, το χρέος, το κόστος-ρεκόρ της γραφειοκρατίας (6,8% του ΑΕΠ!), αλλά ελάχιστο στη στελέχωση νοσοκομείων, βρεφονηπιακών σταθμών κ. ά.
* Ο κ. Γ. Παγουλάτος είναι αναπληρωτής καθηγητής στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_columns_1_03/05/2009_313061