H μεσαία τάξη στην Ευρώπη ήταν πάντα περισσότερο από μια στατιστική κατηγορία. Η δημοκρατία στη μεταπολεμική Ευρώπη εμπεδώθηκε σε κοινωνίες διευρυνόμενης, ευημερούσας μεσαίας τάξης. Η συσχέτιση μεσαίας τάξης και δημοκρατίας φθάνει μέχρι τον Μαρξ και τον Αριστοτέλη. Κατά τη διάσημη φράση του Barrington Moore, «χωρίς αστική τάξη δεν υπάρχει δημοκρατία» (no bourgeois, no democracy).
Η διεύρυνση της μεσαίας τάξης κατά τον Ψυχρό Πόλεμο οχύρωσε τη φιλελεύθερη δημοκρατία απέναντι στους εσωτερικούς αντιπάλους της. Επίτευγμα διόλου αμελητέο για το μόνο πολίτευμα που διασφαλίζει πλήρεις ελευθερίες και δικαιώματα στους εχθρούς του. Η αυτοπεποίθηση της φιλελεύθερης δημοκρατίας θεμελιώθηκε στην ευφυή συνύπαρξη καπιταλισμού και κοινωνικού κράτους. Πριν ο κομμουνισμός ηττηθεί στρατηγικά το 1989, είχε ήδη ηττηθεί πολιτικά. Οι αντίπαλοι της φιλελεύθερης δημοκρατίας παρέμεναν πάντα μικρή μειοψηφία όσο το σύστημα λειτουργούσε για την ευημερία της κοινωνικής πλειονότητας. Γι’ αυτό ακριβώς η απειλούμενη συρρίκνωση της μεσαίας τάξης σήμερα εγκυμονεί κινδύνους: ανοίγει έδαφος στους σύγχρονους αντιπάλους της φιλελεύθερης δημοκρατίας, ακροδεξιούς και εθνικολαϊκιστές.
Η μεσαία τάξη απειλείται από την εισοδηματική στασιμότητα και τη διεύρυνση των ανισοτήτων. Η παγκοσμιοποίηση του εμπορίου ενοχοποιείται από λαϊκιστές όπως ο Τραμπ, μεγαλύτερο ρόλο όμως έχουν οι ροές κεφαλαίων και τεχνολογίας. Ο επιβλαβής φορολογικός ανταγωνισμός, που επιτρέπει σε πολυεθνικές επιχειρήσεις όπως η Facebook να καταβάλλουν ελάχιστους φόρους, υπονομεύει τη φορολογική πολιτική.
Ενας ορισμός εντοπίζει τη μεσαία τάξη στην εισοδηματική κατανομή μεταξύ 2/3 και διπλάσιου του διάμεσου εισοδήματος (ο 50ός στους 100), μετά τους φόρους. Ανω του 70% των ενηλίκων ζει σε νοικοκυριά μεσαίου εισοδήματος στη Δυτική Ευρώπη, έναντι μόλις 60% στις ΗΠΑ. Βέβαια, οι ΗΠΑ αρδεύονται από ροές μεταναστών και αποδέχονται υψηλότερη ανισότητα.
Ευρεία μεσαία τάξη σημαίνει δύο πράγματα: περιορισμένο ποσοστό φτωχών – μηχανισμούς κοινωνικής αναδιανομής που ενσωματώνουν τους αδύναμους. Και προοδευτική φορολόγηση των πλουσίων, αποτρέποντας τη συγκέντρωση υπέρμετρου πλούτου (προνομίων, εξουσίας) στα χέρια ολίγων.
Περισσότερα από ένα μέσο εισόδημα, η μεσαία τάξη είναι φιλοδοξία βελτίωσης βιοτικών συνθηκών και ανοδική κινητικότητα. Είναι αντίληψη ότι μπορείς να τα καταφέρεις καλύτερα με εκπαίδευση, προσπάθεια και δουλειά. Είναι προσήλωση στις αξίες της οικογένειας, της ευμάρειας και της ιδιοκτησίας (στόχοι αιώνιας χλεύης από την εξεγερμένη νεότητα και την επαναστατική Αριστερά). Είναι αντίληψη συλλογικού ανήκειν: είμαστε όλοι στην ίδια βάρκα, και για να μη βουλιάξουμε χρειαζόμαστε κανόνες του παιχνιδιού. Κοινωνίες ευρείας μεσαίας τάξης δεν αυτοκτονούν προθύμως. Το βροντερό «Οχι» του καθ’ ημάς δημοψηφίσματος, τέτοιες μέρες το 2015, ήταν και εκδήλωση απόγνωσης μιας βυθιζόμενης μεσαίας τάξης.
Κατά την περίοδο 1980-2017, το μέσο πραγματικό εισόδημα του χαμηλότερου 50% του πληθυσμού στην Ευρώπη αυξήθηκε κατά 37% έναντι μόλις 3% στις ΗΠΑ (World Inequality Lab). Η ανάπτυξη διαχύθηκε ευρύτερα, παρότι τα πλουσιότερα στρώματα πήραν τη μερίδα του λέοντος. Η μεσαία τάξη στην Ευρώπη αντέχει.
Η πιο χρήσιμη παρατήρηση όμως είναι η εξής: σε σχέση με τον υπόλοιπο κόσμο, η Ευρώπη διατηρεί το μεγαλύτερο κοινωνικό κράτος και την ευρύτερη μεσαία τάξη. Η Γαλλία των «Κίτρινων Γιλέκων» έχει τις υψηλότερες κοινωνικές δαπάνες στον ΟΟΣΑ, η Γερμανία ήταν η πρώτη που τις εισήγαγε, στη Βρετανία το Εθνικό Σύστημα Υγείας είναι θεσμός που ούτε η Θάτσερ διανοήθηκε να πειράξει. Το πιο ανεπτυγμένο κοινωνικό κράτος και η ευρύτερη μεσαία τάξη συναντώνται στις σκανδιναβικές χώρες του πιο προηγμένου και εξωστρεφούς καπιταλισμού.
Επομένως, η ισχυρή κοινωνική προστασία στην Ευρώπη: (α) συμβαδίζει με μια ευρεία μεσαία τάξη και (β) προϋποθέτει μια διεθνώς ανταγωνιστική, ανεπτυγμένη, εξωστρεφή οικονομία. Σε όλες τις παραπάνω περιπτώσεις, η ανάπτυξη του καπιταλισμού δημιούργησε μια ευημερούσα μεσαία τάξη που εμπέδωσε τη δημοκρατία και οικοδόμησε το κοινωνικό κράτος, που διεύρυνε περαιτέρω τη μεσαία τάξη, ενισχύοντας την κοινωνική συνοχή.
Οι λαϊκιστές απαντούν στην αγωνία των μεσαίων και αδύναμων στρωμάτων προτάσσοντας την αναδιανομή εις βάρος της παραγωγής εισοδήματος και πλούτου. Αυτό οδηγεί σε συνολική καθίζηση εισοδήματος και ευημερίας, από την οποία ζημιώνεται κατ’ εξοχήν η μεσαία τάξη. Δεν πλήττεται το πλουσιότερο 1% του πληθυσμού, του οποίου διεθνοποιημένα εισοδήματα και πλούτος συχνά εκφεύγουν της εθνικής φορολογίας. Βελτίωση ανταγωνιστικότητας και προσέλκυση διεθνών επενδύσεων είναι η διορατικότερη στρατηγική μακροπρόθεσμης προστασίας της μεσαίας τάξης για μια χώρα όπως η Ελλάδα!