Είναι η ειλικρίνεια καλύτερη επικοινωνιακή στρατηγική από την προπαγάνδα; Είναι η γενναία ανάληψη ευθύνης αποτελεσματικότερη από την επίρριψη ευθυνών;
Παράδειγμα 1ο. Στα πρώτα «πέτρινα» χρόνια της κρίσης (2010-12), πολλοί βρεθήκαμε στη δύσκολη θέση να πρέπει να υπερασπιστούμε τη χώρα μας στο εξωτερικό, απέναντι σε ένα τείχος προκατάληψης. Κάποιοι επέλεξαν να στηλιτεύσουν τις ευθύνες των Ευρωπαίων, προκαλώντας μία ακόμα εχθρικότερη αντίδραση. Αντιμέτωπος με αυστηρά ακροατήρια, είχες χάσει το παιχνίδι εάν δεν ξεκινούσες με γενναία αυτοκριτική. Για τα λάθη που κάναμε, την ευθύνη που εμείς έχουμε, να κάνουμε τις σκληρές θυσίες που άλλες χώρες είχαν ήδη κάνει για να καταστήσουν την οικονομία τους βιώσιμη. Μόνο τότε, αφού είχες εμπεδώσει την αξιοπιστία του δίκαιου αναλυτή που σέβεται τους ακροατές του, μόνο τότε μπορούσες να προχωρήσεις στην κριτική για τους χειρισμούς των εταίρων, για το βαρύ υφεσιακό μείγμα, για το λάθος του να επιβάλλουν τόσο υφεσιακά μέτρα που καθυστερούσαν την ανάκαμψη αυξάνοντας το κόστος για την Ευρώπη, τροφοδοτώντας δημαγωγούς και εθνικιστές. Συμπέρασμα: Πείθεις όταν συναντάσαι σε έναν κοινό τόπο με τις αντιλήψεις, τις αξίες και τα συμφέροντα των ακροατών σου.
Παράδειγμα 2ο. Στη δεκαετία του ’90, στην έξαρση του «Μακεδονικού», κάθε Ελληνας επέβαλλε στους ξένους ακροατές του μια υποχρεωτική διάλεξη για την ελληνικότητα της Μακεδονίας, διαμαρτυρόμενος ταυτόχρονα για την έλλειψη συμπαράστασης. Ενα κρίσιμο ζήτημα σταθεροποίησης ενός μικρού, αδύναμου κράτους αντιμετωπιζόταν με όρους ιστορικού εθνοκεντρισμού και αλαζονικού μαξιμαλισμού. Αποτέλεσμα: η συγκατάβαση, θυμηδία, αντιπάθεια των ακροατών μας. Διήλθαμε μια μακρά περίοδο στην οποία κάθε τόσο μονολογούσαμε μελαγχολικά: «Κανείς δεν μας καταλαβαίνει..».
Τώρα τα πράγματα είναι διαφορετικά. Στη διεθνή επικοινωνία και δημόσια διπλωματία απέναντι στην Τουρκία, η Ελλάδα έχει ένα πολύ σημαντικό «ηθικό» πλεονέκτημα. Η αντιδιαστολή ανάμεσα σε μια φιλελεύθερη ευρωπαϊκή δημοκρατία κι ένα αυταρχικό, μιλιταριστικό, ισλαμοεθνικιστικό καθεστώς, αυτό είναι το ισχυρότερο διεθνές επικοινωνιακό όπλο της χώρας μας. Η Ελλάδα δεν είναι ίδια με την Τουρκία, και κάθε υποστήριξη της θέσης μας πρέπει να ξεκινά με την υπόμνηση αυτή. Επίσης, η Ελλάδα είναι εταίρος για την Ε.Ε. και πιστό μέλος του ΝΑΤΟ. H Τουρκία όχι.
Το μεγάλο πλεονέκτημα της χώρας μας, όχι μόνο στη συγκρότηση της κοινωνίας αλλά στο πεδίο της διεθνούς δημόσιας διπλωματίας, είναι ακριβώς ότι η Ελλάδα παραμένει μια ανθούσα, ανοιχτή, πλουραλιστική κοινωνία. Μια χώρα στην οποία οι έκκεντρες, μειοψηφικές, αποκλίνουσες απόψεις έχουν εξέχουσα θέση στον εσωτερικό διάλογο, τεκμηριώνοντας ακριβώς την υπεροχή μιας δυτικής κοινωνίας. Μιας κοινωνίας που αρνείται να μετατραπεί σε στρατόπεδο που θα σημάνει σιωπητήριο για τις «αιρετικές» απόψεις, για να μην αντλήσει τάχα από αυτές επιχειρήματα ο «εχθρός».
Εθεσα την προπερασμένη Κυριακή, αναφερόμενος στον λόγο δημοσιογράφων και αναλυτών, το ερώτημα: ποια είναι τα όρια ανάμεσα στην «αιρετική άποψη» και στο «εθνικό συμφέρον»; Η απάντηση είναι ότι σε μια φιλελεύθερη πολιτεία η αναζήτηση της αλήθειας από τους δημοσιογράφους συνιστά πατριωτικό καθήκον. Κι η ελεύθερη αναζήτηση της αλήθειας προστατεύει την εξουσία από τα λάθη στον προσδιορισμό και στην προαγωγή του εθνικού συμφέροντος.
Οσο πιο ζωντανός, ευρύς, ρωμαλέος παραμένει αυτός ο εσωτερικός διάλογος τόσο εδραιώνεται το πλεονέκτημα της χώρας μας απέναντι σε γείτονες λιγότερο ανοιχτούς, λιγότερο ανεκτικούς. Το εύρος του πλουραλισμού των απόψεων για τα εθνικά θέματα είναι η εθνική υπεροχή μας, ένα πλεονέκτημα που η χώρα δικαιούται να ανεμίζει υπερήφανη, αντί να το αντιμετωπίζει φοβικά.
Το άλλο είναι να μιλάς τη γλώσσα της μεγαλύτερης δυνατής ειλικρίνειας και ενσυναίσθησης προς τα έξω. Ο Ομπάμα κέρδισε τις νέες γενιές μουσουλμάνων με μια ιστορική ομιλία στο Πανεπιστήμιο του Καΐρου, όπου παραδέχθηκε ιστορικά λάθη των ΗΠΑ και διατύπωσε ένα σύγχρονο όραμα ειρηνικής συνύπαρξης. Στον αντίποδα, ο Τραμπ πήγε στην έδρα του ΟΗΕ για να ανακοινώσει: «America First». Εξαιτίας του η δημοτικότητα της Αμερικής στη Δύση βρίσκεται σε ιστορικό ναδίρ.
Στις κοινωνίες της προσβάσιμης πληροφόρησης, η προπαγάνδα έχει στενά όρια. Το «my country right or wrong» είναι χειρότερο από έγκλημα, είναι λάθος – για να θυμηθούμε τον Ταλεϋράνδο.
Ποια ρητορική (και πολιτική) πρoωθεί καλύτερα τα εθνικά συμφέροντα; Μια ρητορική ενσυναίσθησης, πολυμέρειας, καλής γειτονίας, ανάδειξης κοινών συμφερόντων, αναζήτησης συγκλίσεων, διαλλακτικότητας μαζί με αποφασιστικότητα.
Η ευρωπαϊκή Ελλάδα απέναντι στην Τουρκία διαθέτει ένα σημαντικό κεφάλαιο ήπιας ισχύος (soft power). Μπορεί να εδραιωθεί στη διεθνή κοινή γνώμη ως η χώρα που επεκτείνει την Pax Europea στην Ανατολική Μεσόγειο και στα Βαλκάνια. Κι όχι ως εκείνη που εισάγει τις βαλκανικές διενέξεις και την αστάθεια της Ανατολικής Μεσογείου στην Ευρώπη. Λεπτή διάκριση. Αλλά εξαιρετικά ουσιαστική.