Η καταστροφική βία που ακολούθησε τη δικαιολογημένη έκρηξη νεανικής οργής είναι παιδί μιας διπλής αυθαιρεσίας, κρατικής και κοινωνικής. Η μεταπολίτευση μας κληροδότησε μια μεγάλη αυταπάτη: ότι μπορούμε να αντισταθμίσουμε το ιστορικό κατάλοιπο αυταρχισμού των προηγούμενων δεκαετιών με άφθονες δόσεις επιτρεπτικότητας. (Επιτρεπτικότητα: η κουλτούρα του όλα επιτρέπονται). Στην πραγματικότητα, αυταρχισμός και επιτρεπτικότητα εκβάλλουν σε μια κοινή δεξαμενή: αυθαιρεσία, θεσμική ανυποληψία, κοινωνική ανομία. Ο εκδημοκρατισμός της μεταπολίτευσης κοινωνικοποίησε την αυθαιρεσία: από αποκλειστικό προνόμιο της εξουσίας η αυθαιρεσία μετατράπηκε σε διάχυτο κεκτημένο των μικρο-ομάδων της κοινωνίας.
Σε μια κοινωνία αυθαιρεσίας, η υπερβάλλουσα βία του κρατικού οργάνου εναλλάσσεται με αυτήν του αντιεξουσιαστή. Για κάθε βάναυσο αστυνομικό που ατιμώρητα καταχράται εξουσία υπάρχει ένας κακοποιημένος διαδηλωτής θύμα της βαναυσότητάς του. Για κάθε δολοφονικό κουκουλοφόρο ένας θανάσιμα τραυματισμένος αστυνομικός. Για κάθε δεκαπεντάχρονο νεκρό, ατέλειωτες νύχτες καταστροφής. Ο φαύλος κύκλος της βίας, ο φαύλος κύκλος της αυθαιρεσίας.
Γιατί το κράτος εκδηλώνει αυτή τη χαλαρότητα απέναντι στη βία των ομάδων; Ισως δεν εμπιστεύεται τους μηχανισμούς του – δεν έχει κι άδικο. Ισως και διότι η «δημιουργική» παράκαμψη των κανόνων αποτελεί οικεία πρακτική στους διαδρόμους της πολιτικής εξουσίας. Η ανοχή στις μικρο-αυθαιρεσίες των αποκάτω και των απέξω είναι μέρος ενός σιωπηρού κοινωνικού συμβολαίου, κατευνασμού της λαϊκής αγανάκτησης για τις αποτυχίες και αυθαιρεσίες μιας ενοχικής κρατικής εξουσίας.
Ομως αυτή η επιτρεπτικότητα δεν προάγει ούτε την ανεκτικότητα ούτε την αγαθή συνύπαρξη. Αντίθετα, διαποτίζει την κοινωνία με μια νοσηρή κουλτούρα ανομίας και ατιμωρησίας, της οποίας τα όρια διευρύνονται συνεχώς στην κορυφή όσο και στη βάση. Το ένα ατιμώρητο πολιτικό σκάνδαλο οδηγεί στο επόμενο ακόμα μεγαλύτερο, ο πρώτος βανδαλισμός οδηγεί στη μολότοφ. Κάπου εκεί συναντώνται μια αχαλίνωτη «επαναστατική» αριστερά με μια έμφοβη κεντροδεξιά, που (κουβαλώντας προπατορικό αμάρτημα αυταρχισμού) αδυνατεί να υπερασπιστεί ακόμα και το στοιχειώδες για μια συντηρητική κυβέρνηση δίπτυχο του νόμου και της τάξης.
Η επιτρεπτικότητα δεν είναι ταυτόσημη με την ανεκτικότητα. Η ανεκτικότητα προϋποθέτει θεσμική ετοιμότητα, πνευματική ευρύτητα, ηθική ελευθερίας και σεβασμού στο διαφορετικό, κοινωνική αλληλεγγύη. Η επιτρεπτικότητα συναρτάται με θεσμική χαλαρότητα, πνευματική οκνηρία, ηθικό μηδενισμό, κοινωνική αδιαφορία. Η ανεκτικότητα οικοδομεί συλλογικότητες, η επιτρεπτικότητα τις διαλύει.
Οι αυθαιρεσίες που γεννά η επιτρεπτικότητα δεν αντιμετωπίζονται με απαγορεύσεις. Αντιμετωπίζονται όμως με εγρήγορση των θεσμών, συλλογική αποδοκιμασία, αντίσταση της κοινωνίας και των ηγεσιών της. Η αθλιότητα του άναρχου τηλεοπτικού μας τοπίου αποτυπώνει το κράτος της ηθικής ανομίας: καθετί που δεν απαγορεύεται επιτρέπεται, αχαλιναγώγητο από οποιαδήποτε δεοντολογία έλλογου αυτοπεριορισμού. Η επιτρεπτικότητα συμπορεύεται με την παραίτηση των δημόσιων θεσμών από τον δημόσιο και κατ’ επέκταση παιδαγωγικό τους ρόλο, τον εκφυλισμό τους σε απλό άθροισμα νομιμοφανών ιδιωτικών επιδιώξεων και συντεχνιακών συμφερόντων. «Το νόμιμο είναι και ηθικό».
Σε μια κοινωνία αυθαιρεσίας η οργή έχει μια κύρια διέξοδο: τον αυτοματισμό της σύγκρουσης, που καταγγέλλει αντί να αναζητεί λύσεις, που θεωρεί το «αδιαπραγμάτευτο» τίτλο τιμής και το συμβιβασμό καταισχύνη. Υπάρχει αντίσταση στην κουλτούρα της αυθαιρεσίας; Μεταξύ επιτρεπτικότητας και αυταρχικότητας ορθώνεται ένας τρίτος χώρος ενεργού δημοκρατίας, στον οποίο η φιλελεύθερη ανεκτικότητα δεν συνεπάγεται ατιμωρησία αλλά κυριαρχία του νόμου, οι θεσμοί λειτουργούν για να συγκρατούν την κοινωνική συνοχή, και το κράτος δικαίου προστατεύει τα δικαιώματα –του οργισμένου διαδηλωτή όσο και του φοβισμένου μαγαζάτορα. Μόνο ένας τέτοιος χώρος μπορεί να πραγματώσει τον στόχο μιας δημοκρατικής διαπαιδαγώγησης, στην οποία τα δικαιώματα συνοδεύονται από ευθύνες, τα αγαθά δεν χαρίζονται αλλά αποκτώνται με κόπο, ο τσαμπουκάς δεν είναι αρετή, ο συμβιβασμός δεν είναι ντροπή, αλλά προϋπόθεση συμβίωσης, το κράτος δεν είναι δολοφόνος αλλά απλώς ανεπαρκές και διαρκώς βελτιώσιμο, οι κοινωνίες δεν προχωρούν με χαοτικές εξεγέρσεις αλλά με προοδευτικές μεταρρυθμίσεις, οι νέοι δεν έχουν πάντα δίκιο –πολύ συχνά λένε και ανοησίες– και δουλειά των ωριμότερων είναι να εξηγούν τα αδιέξοδα του καταστροφικού θυμού αντί να κολακεύουν υστερόβουλα τη νεανική διαμαρτυρία.
Οι καταστροφές των δύο τελευταίων εβδομάδων απέδειξαν πόσο εύκολα η ειρηνική διαμαρτυρία εκφυλίζεται σε όργιο βίας, καθώς ο πήχυς της αυθαιρεσίας μετατοπίζεται όλο και πιο πέρα. Ο νέος πολλοστός γύρος καταλήψεων σχολείων και πανεπιστημίων μάς θύμισε πόσο σκοταδιστικό και παράλογο παραμένει το ρεπερτόριο της νεολαιίστικης διαμαρτυρίας, αφού εκδηλώνεται πάντοτε εις βάρος του μόνου θεσμού (της δημόσιας παιδείας) που μπορεί να δώσει ευκαιρίες καλύτερης ζωής σε όσους δεν είχαν την τύχη να γεννηθούν με ένα χρυσό κουτάλι στο στόμα. Η επαύριον μάς απειλεί με ακόμα χειρότερη δημόσια εκπαίδευση, ακόμα πιο αγριεμένη αστυνομία, καταρρέουσα οικονομία και γενικευμένη κοινωνική έκρηξη. Τότε θα ολοκληρωθεί ο φαύλος κύκλος και θα εκπληρωθεί το όραμα των καταστροφέων με τις κουκούλες.
* Ο κ. Γ. Παγουλάτος διδάσκει στο υπό κατάληψη Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_columns_2_21/12/2008_296910