Ενα σημαντικό παρεπόμενο της βράβευσης του Αλ Γκορ με το Νομπέλ Ειρήνης είναι ότι η εκστρατεία του για τη σωτηρία του περιβάλλοντος αναδεικνύει ένα υψηλότερο πλαίσιο αξιών. Στον υποκριτικό πουριτανισμό του προέδρου Μπους, ο Γκορ αντιπαραβάλλει έναν γήινο (κατά κυριολεξία) ανθρωπισμό. Στη νεοσυντηρητική χίμαιρα μιας αχαλίνωτης –αλλά τελικά ανάπηρης– αμερικανικής ηγεμονίας, ο Γκορ αντιπροτείνει ένα διεθνές σύστημα κανόνων, όπου η ισχύς της Αμερικής είναι συνάρτηση του παγκόσμιου σεβασμού που εμπνέει. Στη μυωπική εξυπηρέτηση των στενών συμφερόντων, ο Γκορ αντιτάσσει ευθύνη για τις επόμενες γενιές και παγκόσμια συνεργασία για τα οικουμενικά αγαθά. Στον εθνικισμό των Μπους – Τσένι, έναν κοσμοπολιτισμό ανοιχτών οριζόντων. Στον απολίτικο πατερναλισμό τους, μια ηθική ενεργού, αφυπνισμένου, παγκόσμιου πολίτη.
Ορισμένοι θα απαντούσαν ότι η περιβαλλοντική εκστρατεία του Γκορ είναι απλώς ένα υποκατάστατο της αποτυχίας του να εγκατασταθεί στον Λευκό Οίκο. Ομως αυτό είναι άνευ ενδιαφέροντος. Σημασία δεν έχει το πρόσωπο αλλά εκείνα που εκπροσωπεί.
Η προστασία του περιβάλλοντος συναρτάται με μια ηθική δημόσιας ευθύνης και οικουμενικών αξιών. Με ένα είδος καθημερινής συμπεριφοράς που περικλείει ευγένεια, σεβασμό στον άλλον και μέριμνα για τα κοινά. Ο όρος civility, άλλωστε, μεταφράζεται στενά ως «ευγένεια» αλλά εμπεριέχει όλα τα παραπάνω. Η ρίζα civil παραπέμπει στον πολίτη, στο κοινωνικό σύνολο, στον πολιτικό πολιτισμό. Η ευγένεια ως civility δεν είναι απλώς έκφραση καλών τρόπων, αλλά και ενός ελάχιστου φιλαλληλίας και φροντίδας για τη δημόσια σφαίρα που συγκροτείται από τη δράση όλων μας.
Στη μίνιμουμ, «αρνητική» εκδοχή της, η ευγένεια έχει την έννοια της αποχής από ενόχληση, προσβολή ή εισβολή στον προσωπικό χώρο του άλλου. Είναι η απαραίτητη βάση, αλλά δεν αρκεί. Σε ένα κείμενό του για την αύξηση της βοήθειας στον Τρίτο Κόσμο, ο οικονομολόγος Jeffrey Sachs μιλάει για ένα Βρετανό αριστοκράτη που, περπατώντας μια μέρα δίπλα στη λίμνη, ακούει έναν άνδρα να ουρλιάζει: «Βοήθεια, δεν ξέρω κολύμπι!». Ο αριστοκράτης κοιτάζει με ενοχλημένη αταραξία τον πνιγόμενο άνθρωπο και του λέει: «Αγαπητέ κύριε, κι εγώ δεν ξέρω κολύμπι αλλά δεν κάνω τόση φασαρία…». Εδώ η «ευγένεια», απογυμνωμένη από ανθρώπινη μέριμνα, καταλήγει συνώνυμη της απανθρωπίας. Αυτό μας οδηγεί σε μια ηθικά υπέρτερη, «θετική» μορφή ευγένειας. Ο φιλελεύθερος Ronald Dworkin μιλάει για ένα οικουμενικό δικαίωμα «ίσης μέριμνας και σεβασμού». Δηλαδή, αλληλεγγύης, που ξεπερνά την απλή ανεκτικότητα.
Είναι ασύμβατη η αλληλεγγύη και συνεργασία με το ατομικό συμφέρον; Η διεπιστημονική απάντηση είναι ένα ηχηρό «όχι». Ο Ανταμ Σμιθ δεν έδειξε μόνο πως η επιδίωξη του ατομικού συμφέροντος σε μια οικονομία της αγοράς οδηγεί στην συλλογική ευημερία, συνέγραψε επίσης και τη Θεωρία των Ηθικών Συναισθημάτων. Πολλοί θεωρητικοί του καπιταλισμού έχουν επισημάνει τις ηθικές και αξιακές προϋποθέσεις ενός συστήματος που λειτουργεί υποκινούμενο από την επιδίωξη του ατομικού κέρδους. Χωρίς μια ηθική εμπιστοσύνης στα συμφωνημένα, αμοιβαιότητας στη συμπεριφορά, φροντίδας για την επιβίωση του συστήματος, ο καπιταλισμός δεν δουλεύει. Η αγορά είναι αποτελεσματική όχι παρά την ύπαρξη της ηθικής αλλά ακριβώς χάρη σ’ αυτήν.
Ο πολιτικός επιστήμονας Robert Axelrod δοκίμασε στον ηλεκτρονικό υπολογιστή του αμέτρητα σενάρια «παιγνίων» στα οποία ορθολογικοί παίκτες (που επιδιώκουν να μεγιστοποιήσουν το ατομικό τους συμφέρον) συναλλάσσονται μεταξύ τους. Απέδειξε ότι σε κοινωνίες στις οποίες τα άτομα συναλλάσσονται συχνά, σε έναν διηνεκή και απεριόριστο ορίζοντα συνύπαρξης, η ορθολογικά επωφελέστερη συμπεριφορά είναι μια συνεργατική στρατηγική «γενναιόδωρης αμοιβαιότητας» και όχι «εγωιστικής εξαπάτησης» του αντιπάλου. Σύγχρονα ευρήματα της εξελικτικής βιολογίας δείχνουν ότι, σε όλα τα στάδια εξέλιξης του ανθρώπινου είδους, τα ένστικτα της καλοσύνης και αμοιβαιότητας παραμένουν ισχυρά.
Οσο ματεριαλιστικές κι αν είναι οι συνθήκες που συγκροτούν την κοινωνική δομή και τον σύγχρονο πολιτισμό, θα ήταν αδύνατο να προσδιορίσουμε την «καλή ζωή» χωρίς αναφορά και σε μη-υλικές προϋποθέσεις. Ο βίος θα ήταν ανούσιος χωρίς τη φιλία, την αγάπη, τον έρωτα, τη δημιουργία, την αναφορά σε πανανθρώπινες αξίες και την αίσθηση της κοινωνικής προσφοράς. Ο χαρισματικός υποψήφιος των Δημοκρατικών Μπάρακ Ομπάμα χρησιμοποιεί συχνά μια φράση του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ: «Είμαστε όλοι συνδεδεμένοι σε έναν αναπόδραστο ιστό αμοιβαιότητας».
* Ο κ. Γ. Παγουλάτος είναι αναπληρωτής καθηγητής του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών ([email protected]).
http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_columns_2_21/10/2007_246040