Να συμφωνήσουμε σε ένα πράγμα: σε μια περίοδο ανομίας, είναι χρήσιμη η επίκληση της κοινής λογικής, ιδίως όταν προέρχεται από δημόσια πρόσωπα παραδειγματικής αξίας και ακεραιότητας. Πράγματι, το κοινό αίσθημα παρακολουθεί με απόγνωση τους τελευταίους μήνες διάφορους αυτόκλητους νταήδες να βιαιοπραγούν και να τα σπάνε στο όνομα της επανάστασης. Η επιβολή του κράτους δικαίου είναι η τελευταία γραμμή άμυνας της κοινής λογικής. Ομως, η κοινή λογική ως οδηγός πολιτικής δράσης έχει τα όριά της.
Το ελληνικό πρόβλημα διακυβέρνησης δεν είναι πρόβλημα αποτύπωσης της κοινής λογικής αλλά ενάρετης διαπαιδαγώγησης και καθοδήγησής της. Το «κοινό αίσθημα» εμποδίζει τόσα χρόνια την επίλυση του ασφαλιστικού. Η κυρίαρχη «κοινή λογική» (και η αντίστοιχη των απέναντι) κρατάει την Ελλάδα 18 χρόνια καθηλωμένη στο αδιέξοδο του «Μακεδονικού». Η ηγεσία μας εφαρμόζει με ταπεινότητα το δόγμα του συντηρητικού πρωθυπουργού Ντισραέλι: «Πρέπει να ακολουθήσω τον λαό μου, είμαι ο ηγέτης του!».
Δεν είναι μία και ενιαία η κοινή λογική. Αλλάζει με τη διαφορετική δόμηση και πλαισίωση (framing) των ζητημάτων. Πάρτε την πρόσφατη απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου για την εξίσωση ορίων συνταξιοδότησης ανδρών – γυναικών. Εχουν δικαίωμα 27 ξένοι δικαστές να επιβάλουν σε χιλιάδες Ελληνίδες μητέρες πότε θα συνταξιοδοτηθούν, ακυρώνοντας τους νόμους της ελληνικής πολιτείας; Σε μια τέτοια διατύπωση η «κοινή λογική» θα απαντούσε με ένα βροντερό ΟΧΙ! Μπορεί όμως η Ελλάδα να είναι ισότιμο μέλος της Ε. Ε., καρπούμενη τις ωφέλειες, και να παραβιάζει τις αποφάσεις κοινοτικών οργάνων, το κοινοτικό δίκαιο και την αρχή της ισότητας ανδρών και γυναικών; ΟΧΙ, θα απαντούσε η «κοινή λογική»! Διαφορετική δόμηση του ζητήματος, διαφορετικές απαντήσεις.
Στην πολιτική αρένα αντιπαρατίθενται διαφορετικές «αφηγήσεις» και ερμηνείες όψεων της ίδιας πραγματικότητας. Κάθε πλευρά υποστηρίζει ότι έχει την κοινή λογική με το μέρος της. Ποια «αφήγηση» επικρατεί εξαρτάται από το ποιες όψεις υπερισχύουν στην εκάστοτε συγκυρία. Αμέσως μετά τον φόνο του δεκαπεντάχρονου μαθητή, η κοινή λογική, το «κοινό αίσθημα», αναζητούσε κάποιον να «μαζέψει» τους Ράμπο της αστυνομίας. Μερικές ημέρες αργότερα, η ίδια κοινή λογική απορούσε και απαιτούσε: μα δεν υπάρχει αστυνομικός να αντιμετωπίσει τους κουκουλοφόρους καταστροφείς; Η κοινή λογική εκπέμπει αντιφατικά μηνύματα.
Η κοινή λογική συχνά σφάλλει. Αν οι πολίτες αυξήσουν την αποταμίευσή τους σε περίοδο ύφεσης, τότε η πτώση της συνολικής ζήτησης θα τους καταστήσει όλους φτωχότερους. Η κοινή λογική δεν οδηγεί πάντα στις συλλογικά καλύτερες λύσεις. Η κοινή λογική μού υπαγορεύει να συνεχίσω να ρυπαίνω, αφού η επίδραση της αντι-οικολογικής συμπεριφοράς μου στο σύνολο είναι αμελητέα. Το επιχείρημα «και αν όλοι έκαναν το ίδιο;» είναι εξόφθαλμα παράλογο, αφού το τι θα κάνουν οι άλλοι δεν εξαρτάται από το τι κάνω εγώ. Για τέτοια προβλήματα χρειάζονται ηγεσίες που έξυπνα υποκινούν τους πολίτες σε συλλογικά επωφελείς συμπεριφορές. Στο βιβλίο τους «Nudge» (Yale University Press, 2008), οι Thaler & Sunstein δείχνουν πώς οι κυβερνώντες αξιοποιούν τη λειτουργία της κοινής λογικής. Σε ένα πλαίσιο «φιλελεύθερου πατερναλισμού» δρουν ως «αρχιτέκτονες επιλογών», υποκινώντας τους πολίτες να αποφασίζουν ελεύθερα εκείνο που είναι καλύτερο για τους ίδιους και το κοινωνικό σύνολο.
Η κοινή λογική είναι ενστικτωδώς συντηρητική, υπερασπίζεται την αδράνεια και το status quo. Ενας κοινωνικός κομφορμισμός οδηγεί τους ανθρώπους να συντάσσονται με την πλειοψηφία. (Η περίφημη «παράσταση νίκης» αυξάνει το προβάδισμα του κόμματος που προηγείται στις δημοσκοπήσεις). Η «κοινή λογική» εναντιώθηκε σθεναρά στις πρωτοποριακές οικιστικές μεταρρυθμίσεις του Στέφανου Μάνου. Οταν το ΠΑΣΟΚ, το 1982, εκσυγχρόνισε το οικογενειακό δίκαιο καθιερώνοντας τον πολιτικό γάμο, η «κοινή λογική» απάντησε ότι το μέτρο ήταν άχρηστο, αφού η συντριπτική πλειοψηφία εξακολουθούσε να παντρεύεται με θρησκευτικό γάμο.
Η κοινή λογική δεν βοηθά στην επίλυση δημοκρατικών διλημμάτων. Αντιμέτωπη με έκρηξη εγκληματικότητας είναι έτοιμη να δεχθεί εκπτώσεις στα δικαιώματα. Κάποτε ονειρευόταν «έναν λοχία να μας σώσει». Η κοινή λογική δεν αντιλαμβάνεται γιατί ένας αποτρόπαιος δολοφόνος πρέπει -μέχρι την καταδίκη του- να αναφέρεται ως «φερόμενος ως δράστης», να απολαμβάνει δικονομικές εγγυήσεις και προστασία προσωπικότητας. Δεν θα ήθελα από οποιαδήποτε κοινή λογική να υπαγορεύει στην κυβέρνηση πώς θα αντιμετωπίζει τους ανεπιθύμητους μετανάστες, τους κουκουλοφόρους ή τους εγκληματίες. Γι’ αυτό οι δημοκρατίες μας αναθέτουν αυτή τη δουλειά σε ψύχραιμους θεσμούς και ισορροπημένους κανόνες του φιλελεύθερου κράτους δικαίου.
Κάποτε βέβαια αυτό το κράτος δικαίου αποτυγχάνει. Τότε όμως δεν φταίει η έλλειψη κοινής λογικής. Απλώς κάποιοι δεν κάνουν καλά τη δουλειά τους.
* Ο κ. Γ. Παγουλάτος είναι αναπληρωτής καθηγητής στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_columns_1_05/04/2009_310007