H στιγμή του ψηφοφόρου περιέχει τον χρόνο στις πολλαπλές του διαστάσεις. Κρίνει με την εμπειρία του παρελθόντος, δεσμεύεται από τη συγκυρία του παρόντος, κοιτά στην επόμενη μέρα και στο απώτερο μέλλον.
Από το 1974 καμία κυβέρνηση δεν επανεξελέγη για τρίτη θητεία. Δεν είναι μεταφυσική η εξήγηση. Συνδέεται με τον κύκλο προσδοκιών της κοινωνίας: ελπίδα αλλαγής, περίοδος χάριτος, αρχή απογοήτευσης, πτώση εμπιστοσύνης. Κάπου εκεί, στο τέλος της πρώτης θητείας, αν η κυβέρνηση δεν έχει ανεπανόρθωτα αποκοπεί από κρίσιμα στρώματα, παρεισφρέει η ψυχολογία της «δεύτερης ευκαιρίας», ενισχυμένη από την επιφυλακτικότητα απέναντι στον αδοκίμαστο αντίπαλο. Τότε ο λαός παραχωρεί μια δεύτερη θητεία – την τελευταία.
Για όλες τις κυβερνήσεις (Καραμανλής, Παπανδρέου, Σημίτης, Καραμανλής), η δεύτερη θητεία ήταν χειρότερη από την πρώτη. Οι ψηφοφόροι συγχωρούν πολύ λιγότερα. Η πραγματικότητα διαψεύδει προγράμματα και υποσχέσεις. Ο φθαρμένος πρωθυπουργός αδυνατεί να εμπνεύσει νέες προσδοκίες, ενώ ο αντίπαλός του ανασυντάσσεται. Στη δεύτερη θητεία οι ψηφοφόροι έχουν κουραστεί με όσα κάποτε θεωρούσαν ηγετικά γνωρίσματα. Η άλλοτε αποφασιστικότητα μοιάζει τώρα κούφια επίδειξη δυναμισμού. Η ρητορική επιδεξιότητα, επιχείρηση παραπλάνησης.
Ο «νόμος της χειρότερης δεύτερης τετραετίας» έχει μια ανθρωπολογική εξήγηση. Η νέα διακυβέρνηση εγκαθίσταται με υψηλές προσδοκίες. Επειτα όμως τα υποσυστήματα παγιώνονται, τα «περιβάλλοντα» ισχυροποιούνται, ο κυνισμός εξαπλώνεται, το σύστημα ξεχειλώνει. Η κυβερνητική εικόνα αρχίζει να προκαλεί το κοινό αίσθημα, η κοινωνία να προεξοφλεί καθοδική πορεία της κυβέρνησης. Κρίσιμες ομάδες στρέφονται στον αντίπαλο. Ο «νόμος των δύο θητειών» λειτουργεί σαν αυτοεκπληρούμενη προφητεία. Υπό το φάσμα επαπειλούμενων εκλογών, το κράτος παραλύει, αφού κανένας κυβερνητικός δεν επενδύει σοβαρό πολιτικό κεφάλαιο για την προώθηση των κρατικών υποθέσεων. Υπουργοί αποφεύγουν αποφάσεις που θα μπορούσαν να βλάψουν την επανεκλογή τους. Πολιτευόμενοι διοικητές οργανισμών προσλαμβάνουν ξεδιάντροπα με δημόσιο χρήμα τους μελλοντικούς τους ψηφοφόρους. Η κυβέρνηση καταρρέει.
Στο πολιτικό μας σύστημα, με τις βαθιές δομικές αδυναμίες (κομματισμός, νεποτισμός, αναξιοκρατία) η εναλλαγή Ν.Δ. και ΠΑΣΟΚ στην εξουσία έχει μια αντιφατική λειτουργία. Από τη μια, αναπαράγει τις δομικές αυτές αδυναμίες. Από την άλλη, η εναλλαγή στην εξουσία είναι ο αναγκαίος μηχανισμός εκτόνωσης, όποτε η σωρευμένη αποτυχία διογκώνει τη λαϊκή αγανάκτηση. Βαλβίδα ασφαλείας, για τη λειψή δημοκρατία μας.
Και ερχόμαστε στο σήμερα. Τα προβλήματα της χώρας είναι ένας τεράστιος, μπερδεμένος σωρός από λύσεις που δεν προωθήθηκαν, αποφάσεις που αναβλήθηκαν, μάχες που δεν δόθηκαν. Ευνοιοκρατικές ρυθμίσεις που παρήχθησαν, ενάντια στο κοινό συμφέρον, για να εξυπηρετήσουν τους λίγους, φίλους και ισχυρούς. Μεθαύριο Τρίτη, όταν οι εκλογές θα είναι παρελθόν, κάποιοι θα πρέπει να διατάξουν τις αρμόδιες υπηρεσίες να συλλέξουν οφειλόμενους φόρους και εισφορές, κρατικούς φορείς να περικόψουν σπατάλες, νοσοκομεία και δήμους να βάλουν τάξη στα λογιστικά τους βιβλία. Κάποιοι στη Μητροπόλεως θα ξενυχτίσουν ετοιμάζοντας το πρόγραμμα προσαρμογής που η Ελλάδα θα διαπραγματευθεί σκληρά στις Βρυξέλλες. Ο νέος ένοικος του Μαξίμου θα πρέπει, κατά τις δεσμεύσεις του, να κλειδώσει το κόμμα έξω από το κράτος και να πετάξει το κλειδί. Κάποιοι στο υπουργείο Περιβάλλοντος θα πρέπει να επεξεργαστούν σχέδιο πράσινης ανάπτυξης, για δεκάδες χιλιάδες νέες θέσεις εργασίας. Κάποιοι στο Παιδείας να βάλουν μπροστά ένα πρόγραμμα επένδυσης στη γνώση και την έρευνα. Κάποιοι στην Κατεχάκη να προετοιμαστούν για τον θερμό Νοέμβριο που έρχεται. Και κάποιοι άλλοι να προγραμματίσουν από τώρα πώς το καλοκαίρι του 2010 δεν θα καεί ό,τι απέμεινε από τον δασικό μας πλούτο.
Αυτή είναι η επόμενη μέρα των εκλογών. Με δημόσιο έλλειμμα άνω του 10% και χρέος άνω του 110% του ΑΕΠ (Κ. Καλλίτσης, «Καθημερινή», 27.9.2009). Σε αυτή τη δημοσιονομική μέγγενη, η αυριανή (κατά τις ενδείξεις) κυβέρνηση Γ. Παπανδρέου θα πρέπει να αναθερμάνει την οικονομία, να προστατεύσει τους ασθενέστερους, να επενδύσει στην εκπαίδευση, την υγεία και τη βιώσιμη ανάπτυξη. Θυμίζει ένα παλιό σκίτσο, με έναν καθηγητή απελπισμένο μπροστά σε έναν πίνακα γεμάτο εξισώσεις που δεν του βγαίνουν, όταν ξαφνικά έρχεται ως έμπνευση η λύση, το πρόσωπό του φωτίζεται, και αναφωνεί: «και κάπου εδώ, συμβαίνει ένα θαύμα!» Ισως να μη χρειάζεται θαύμα. Θα χρειαστεί όμως – ελάχιστη προϋπόθεση: μια κυβέρνηση απερίσπαστη από κοινοβουλευτικά αλογοπάζαρα, πολιτικά ισχυρή ώστε να εφαρμόσει αμέσως ένα πρόγραμμα ανάταξης της οικονομίας, και γι’ αυτό να κριθεί.
Μπορώ να σκεφτώ αρκετά επιχειρήματα υπέρ και κατά του κ. Παπανδρέου. Υπάρχουν σοβαρές αμφιβολίες για την αποτελεσματικότητα μιας κυβέρνησης Γ. Παπανδρέου. Είναι όμως ενδιαφέρουσα ειρωνεία ότι τον σημαντικότερο λόγο υπερψήφισης του Γ. Παπανδρέου τον έδωσε ο ίδιος ο απερχόμενος πρωθυπουργός. Πριν από ένα μήνα, ο Κ. Καραμανλής προκήρυξε πρόωρες εκλογές με κύριο επιχείρημα ότι το μέγεθος της κρίσης απαιτεί κυβέρνηση με νωπή λαϊκή εντολή και ισχυρή πλειοψηφία. Είχε, φοβάμαι, απόλυτο δίκιο.
*Ο κ. Γ. Παγουλάτος είναι αναπληρωτής καθηγητής στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_columns_1_04/10/2009_331910