Η οικονομική μας κρίση είναι τρεις ρωσικές κούκλες, η μία μέσα στην άλλη. Η πρώτη κούκλα (ας την ονομάσουμε «Ελλάδα») είναι το δυσχερές οικονομικό μας πρόβλημα. Μέσα της, ως δεύτερη κούκλα («τρόικα»), περιέχεται ένα σαφές δίλημμα. Ανοίγοντας τη δεύτερη συναντάμε μια τρίτη κούκλα («Ευρώπη»), με τις σύνθετες ευρωπαϊκές προκλήσεις.
Η πρώτη κούκλα αποτυπώνει το πρόβλημά μας. Μέγα μέρος της ανάπτυξης που απολαμβάναμε μέχρι το 2008 οφειλόταν στην εγχώρια κατανάλωση και συντηρείτο με εξωτερικό δανεισμό, προς δημόσιο και ιδιωτικό τομέα. Μετά το 2009 (μετά τη «Λίμαν» και το Ντουμπάι) η διεθνής χρηματοδότηση στέρεψε: οι αγορές είδαν τους αριθμούς μας και τρόμαξαν, ανακαλύπτοντας τον χειρότερο συνδυασμό δημόσιου και εξωτερικού ελλείμματος και χρέους. Συμπέραναν ότι υπήρχε σοβαρός κίνδυνος να χάσουν τα λεφτά τους. Ετσι σταμάτησαν να μας δανείζουν, ή μάλλον απαίτησαν επιτόκια τόσο υψηλά, που καθιστούσαν το δανεισμό μας αδύνατο. Μη έχοντας άλλη δυνατότητα χρηματοδότησης για να καλύψει ένα πρωτογενές έλλειμμα άνω του 10% του ΑΕΠ (δηλαδή μισθούς, συντάξεις, φάρμακα, πετρέλαιο κ.λπ. – εξαιρώντας τους τόκους), η ελληνική κυβέρνηση κατέφυγε στο μηχανισμό χρηματοδότησης Ε.Ε.–ΔΝΤ. Και στους (αναπόφευκτους) όρους του, που (αναπόφευκτα) προέταξαν τη μείωση του θηριώδους διπλού μας ελλείμματος: του δημοσιονομικού (με αύξηση φόρων και μείωση δαπανών) και του εμπορικού/εξωτερικού (με μείωση κόστους και εισαγωγών, αύξηση ανταγωνιστικότητας και εξαγωγών, διαρθρωτικές αλλαγές στο κράτος, στο ασφαλιστικό σύστημα και στις αγορές).
Να όμως το σύνθετο εθνικό μας πρόβλημα: Μέσα στο ευρώ, η μόνη πολιτική που μειώνει το δημόσιο και το εξωτερικό έλλειμμα είναι η «εσωτερική υποτίμηση», κι αυτή είναι υφεσιακή. Εφαρμοζόμενη όταν η οικονομία είναι σε ύφεση, την επιτείνει. Βαθαίνοντας την ύφεση, δυσκολεύει περαιτέρω τη μείωση του ελλείμματος. Η δυσκολία στη μείωση του ελλείμματος επιτάσσει πρόσθετα δημοσιονομικά μέτρα, που επιτείνουν την ύφεση, και ούτω καθεξής. Είναι ο γνωστός φαύλος κύκλος της περιοριστικής πολιτικής σε περίοδο ύφεσης. (Γι’ αυτό τα ελλείμματα έπρεπε να μειώνονται κατά την ανάπτυξη – πράγμα που μετά το 2003 εγκαταλείψαμε.) Προσοχή: δεν εννοώ ότι η πολιτική είναι ατελέσφορη. Το έλλειμμα μειώθηκε 5 μονάδες το 2010, μείωση ρεκόρ για την Ευρωζώνη. Ομως, η προσπάθεια και ο πόνος είναι πολλαπλάσια από το αποτέλεσμα. Η ανεργία ξεπέρασε το 16% και τους 800.000 ανθρώπους. Βαριές οι απώλειες, καθώς ξεφουσκώνουν οι φούσκες του υπερδανεισμού, της κατανάλωσης, του διογκωμένου κράτους. Τεράστια η προσπάθεια να γίνουν προσαρμογές δεκαετιών μέσα σε ελάχιστο χρόνο, σε αντίξοο περιβάλλον. Τεράστια, όχι όμως και αδιέξοδη.
Το κοινωνικό κόστος της προσαρμογής πολλαπλασιάζει τις πιέσεις για χαλάρωση. Οι πολιτικές πιέσεις είναι ανέξοδες, όσο και αδιέξοδες. Δεν μπορούμε να γυρίσουμε στο προ του 2008 μοντέλο. Εκείνη η ανάπτυξη στηριζόταν σε δανεικά και δανεικά δεν υπάρχουν. Ο όρος για να πάρουμε χρηματοδότηση (που θα καλύψει τις τρέχουσες δαπάνες) είναι το Μνημόνιο και το μεσοπρόθεσμο πρόγραμμα. Και αυτά προϋποθέτουν λιτότητα και συνεπάγονται πόνο.
Σε αυτό το σύνθετο πρόβλημα είμαστε μπλεγμένοι, αυτό παραλύει τους λιπόψυχους της συμπολίτευσης, δίνει αέρα στους λαϊκιστές της αντιπολίτευσης, οπλίζει με οργή, άγρια συνθήματα και κατσαρόλες τους αγανακτισμένους της πλατείας. Κάνουμε σωστά; Απέτυχε το Μνημόνιο; Μήπως ήταν λάθος από την αρχή;
Την απάντηση δίνει η δεύτερη κούκλα. Αποτυπώνει το δίλημμα, απλό και σαφέστατο από την αρχή. Δανεισμός (με τους όρους του Μνημονίου – ίδιοι πάνω-κάτω παντού, σε Πορτογαλία και Ιρλανδία αναγκάστηκε να τους δεχθεί και η αντιπολίτευση, δεν θα αποσπούσε καλύτερους η αναδιαπραγμάτευση του κ. Σαμαρά). Μνημόνιο λοιπόν ή χρεοκοπία; Μνημόνιο σημαίνει 3–4 χρόνια λιτότητας και μείωσης εισοδημάτων, με βάσιμες ελπίδες επιστροφής στην ανάπτυξη από σταθερότερες βάσεις. Χρεοκοπία σημαίνει κατάρρευση τραπεζών, αποταμιεύσεων και εισοδημάτων, αναγκαστική επιστροφή στη δραχμή με 50% υποτίμηση, αδυναμία δανεισμού για χρόνια, απόλυτη οικονομική καταστροφή που θα έκανε το 2011 να φαντάζει παράδεισος πολυτελούς βίου και λαϊκής ευημερίας. Αυτό είναι το δίλημμα, και γι’ αυτό είναι αυτονόητη ευθύνη η ψήφιση του μεσοπρόθεσμου.
Λύνεται το πρόβλημά μας; Οχι. Η επόμενη δόση, το επόμενο δάνειο και το Μνημόνιο ΙΙ παρέχουν ρευστότητα, μας δίνουν ζωτικό χρόνο να μηδενίσουμε ελλείμματα, να φτιάξουμε το κράτος, να δημιουργήσουμε βάσεις εξωστρεφούς ανάπτυξης. Ομως, δύο καίρια προβλήματα παραμένουν: η διαχείριση του δημόσιου χρέους (που το 2012–13 θα είναι εκρηκτικό) και η αναπτυξιακή επανεκκίνηση της οικονομίας. Γι’ αυτό πάμε στην τρίτη κούκλα, την Ευρώπη. Με λίγη καλή τύχη, η λύση στα προβλήματα αυτά (διαχείριση χρέους και αναπτυξιακή επανεκκίνηση όχι μόνο της Ελλάδας αλλά της υπερχρεωμένης ευρω-περιφέρειας) μπορεί να δοθεί από την Ε.Ε. και μόνο από αυτήν. Θα είναι ένα ακόμα βήμα (ίσως άλμα) οικονομικής ολοκλήρωσης: ευρωομόλογο, εκτεταμένο πρόγραμμα χρηματοδότησης επενδύσεων, ένα «Σχέδιο Μάρσαλ» για την περιφέρεια. Και βέβαια, στενός συντονισμός, ολοκλήρωση, των οικονομικών πολιτικών της Ευρωζώνης, ίσως υπό έναν πανίσχυρο ευρω-υπουργό Οικονομικών (όπως πρότεινε και ο κ. Τρισέ). Αναγκαία (αν και όχι και επαρκής) προϋπόθεση για τα παραπάνω: να έχουμε μείνει στο ευρω-πλαίσιο, τηρώντας τους κανόνες. Δεν πάμε στην τρίτη κούκλα αν δεν περάσουμε από τη δεύτερη.
Ανοίγοντας την τρίτη κούκλα θα βρίσκαμε μια τέταρτη: το διεθνές χρηματοπιστωτικό σύστημα, την ανάγκη υπερεθνικής ρύθμισής του, τις αντιστάσεις. Αλλά ο χώρος μου τέλειωσε.
* Ο κ. Γ. Παγουλάτος είναι καθηγητής Ευρωπαϊκής Πολιτικής και Οικονομίας στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_columns_1_12/06/2011_445576